ارتودنسی از دو واژه یونانی ortho به معنای صاف و odonto به معنای دندان تشکیل میشود. ارتودنسی شاخهای از دندانپزشکی است که به تشخیص، پیشگیری و درمان ناهنجاریهای دندان و صورت و رفع نامرتبی دندانها، یا در اصطلاح تخصصی مال اکلوژن، میپردازد. متخصص ارتودنسی باید در زمینه تشخیص مشکلات، تهیه طرح درمان، جایگذاری، استفاده و کنترل وسایل و تجهیزات اصلاحی مختلفی که برای مرتب کردن دندانها و اصلاح وضعیت لبها و فکها به کار برده میشود، از استعداد، دانش و مهارت بالایی برخوردار باشد تا در انتها هماهنگی و تناسب کاملی بین صورت و دندانها به دست آید. عملاً هر فردی که از ناهنجاریهای بایت و شیوه روی هم قرار گرفتن دندانهای خود ناراحت است، میتواند با بهرهگیری از درمان ارتودنسی به لبخند دلخواه خود دست یابد. چنانچه بافتهای نگهدارنده دندان (لثه و استخوان) سالم باشد، هیچ مشکلی برای شروع درمان ارتودنسی وجود نخواهد داشت.
متخصص ارتودنسی کیست؟
یک ارتودنتیست یا متخصص ارتودنسی، یک متخصص دندانپزشکی است که دورههایی را در زمینهی تشخیص، پیشگیری و درمان نامرتبیهای دندانی و فک و صورت گذرانده است. تنها دندانپزشکانی که موفق به تکمیل این تحصیلات تخصصی پیشرفته شدهاند را میتوان متخصص ارتودنسی یا ارتودنتیست نامید.
آیا ارتودنسی محدودیت سنی دارد؟
- هیچ وقت برای انجام ارتودنسی دیر نیست و ارتودنسی محدودیت سنی ندارد.
- هرچند اکثر بیماران ارتودنسی کودک یا نوجوان هستند، اما حدود 25 % از بیماران ارتودنسی را بزرگسالان تشکیل میدهند و به جرات میتوان گفت که کلیه افرادی که در بازه سنی 70 ـ 40 سالگی برای درمان ارتودنسی به کلینیکهای تخصصی مراجعه میکنند، در نهایت لبخندی از سر رضایت و با دندانهای ردیف و مرتب به لب میآورند.
- فرایند اصلی بیولوژیکی که حرکت دندانها را ممکن میکند، برای تمام متقاضیان سالم، صرف نظر از سن آنان، یکسان است.
- درهر حال به دلیل متوقف شدن رشد در بزرگسالان، روشهای درمانی این گروه یا اهداف درمان آن با بیماران در حال رشد تفاوت دارد.
- پیشرفت تکنولوژی در سالهای گذشته ارائه درمانی موفق، موثر، راحت و قابل دسترس را به بیماران بزرگسال ممکن کرده است، که پیش از این قابل انجام نبود.
- به خاطر بسپارید که هیچگاه برای شروع درمان ارتودنسی و دستیابی به لبخند رویایی دیر نیست.
مال اکلوژن یا نامرتبی دندانها چیست؟
مال اکلوژن اصطلاحی تخصصی است که برای کج و نامرتب بودن، شلوغ و بههم فشرده بودن یا جلو بودن دندانهایی به کار برده میشود که به خوبی روی هم قرار نمیگیرد و به اصطلاح ناهنجاری بایت وجود دارد. منظور از اکلوژن ارتباط دندانها با یکدیگر در زمان بستن دهان است. برای این که دندانها عملکرد مناسبی داشته و به زیبایی روی هم قرار گیرد، یا اصطلاحاً بایت مشکلی نداشته باشد، باید دندانها کاملاً مرتب باشد و فکها نیز ارتباط هماهنگی با هم داشته باشد. هرگونه انحراف ازاین ارتباط ایدهآل منجر به مال اکلوژن یا به بیان سادهتر، ارتباط نامناسب بین دندانها و یا فکها، میشود. شایعترین نوع مال اکلوژن دندانهای کج، به هم فشرده، بینظم و چرخیده، اوربایت شدید، دندانهای جلوآمده، بایت قیچی یا دندانهایی است که هنگام بستن دهان روی هم قرار نمیگیرد.
علل نامرتب شدن دندانها
- اکثر موارد نامرتبی دندانها ارثی است و شامل مشکلاتی مانند بههمفشردگی دندانها، فاصلهدار بودن دندانها، دندان غائب یا اضافه، شکاف کام و لب (لب شکری) و ناهنجاریهای مختلف فک و صورت میشود. البته بعضی از موارد مال اکلوژن نیز اکتسابی است.
- مشکلات دندانی گاهی پیآمد مکیدن انگشت شست، زبان زدن، بیماریهای دندان، زود افتادن دندانهای شیری یا از دست دادن دندان دائمی، تصادف یا ابتلا به عارضههای دیگر است.
- اگر چنین مشکلاتی درمان نشود، به تدریج تشدید خواهد شد. مسواک زدن و حفظ دندانهای کج و بههم فشرده دشوار است و به عارضههایی چون پوسیدگی دندان، بیماری لثه و در نهایت از دست دادن دندان دامن میزند.
- ناهنجاری بایت باعث ساییدگی غیرعادی سطوح دندانها، دشوار شدن جویدن غذا و تحمیل فشار شدید به بافت لثه و استخوان نگهدارنده دندان میشود.
آیا کجی دندانها به مرور زمان اصلاح میشود؟
خیر، بسیار بعید است که دندانهای کج خود به خود و به مرور زمان ردیف و مرتب شود. در اکثر افراد پس از درآمدن نخستین دندان آسیاب دائمی، یعنی حدود 7 ـ 6 سالگی، فضای در دسترس برای درآمدن دندانهای قدامی، حتی در صورت تداوم رشد، دیگر افزایش نمییابد. در واقع این فضا به مرور کمتر میشود و وضعیت وخیمتر میشود. مطالعات نشان داده است که اکثر مشکلات بایت و دندانها در صورت درمان نشدن، در گذر زمان تشدید میشود.
آیا در صورت ادامه داشتن رشد، نامرتبی دندانها اصلاح خواهد شد؟
خیر، غیرممکن است. اگرچه در حال رشد بودن به متخصص ارتودنسی کمک میکند تا عدم تعادلهای اسکلتی (تفاوت در اندازه فکها) را اصلاح کند، اما در حال رشد بودن به تنهایی مشکل را حل نمیکند. متخصص ارتودنسی با به کارگیری وسایل و تجهیزات خاص ارتودنسی میتواند نهایت استفاده را از رشد ببرد و ارتباط بین فکها را اصلاح کند. در مواردی که الگوی رشد نامناسب یا نابههنجار باشد، برای مثال در صورت جلوتر بودن فک پایین از فک بالا، رشد تکمیلی مشکل را وخیمتر خواهد کرد. بنابراین این قبیل مشکلات باید در سنین پایین توسط متخصص ارتودنسی ارزیابی شود.
تجهیزات ارتودنسی
انواع تجهیزاتی که در درمان ارتودنسی استفاده می شود عبارتند از:
- کش ارتودنسی (الاستیک)
- فورسس
- هدگیر
- دستگاه هربست (Herbst)
- بسط دهنده ی کامی (Palatal Expanser)
- پوزیشنر (Positioners)
- جداکننده یا فضانگه دارنده
- دستگاه Twin Block
بریس نامرئی
گاهی اوقات متخصص ارتودنسی از بریسهایی استفاده میکند که به صورت کاملاً سفارشی برای بیمار تهیه میشود. متخصص بریس را پشت دندانها (سمت زبان) قرار میدهد تا به هیچ وجه دیده نشود. بنابراین اگر خود بیمار اعتراف به انجام درمان نکند، هیچ یک از اطرافیان متوجه نخواهد شد.
هدگیر و کاربردهای آن
- هدگیر یکی از وسایل ارتودنسی است که بیرون دهان بسته میشود و به دندانهای بالا متصل میگردد. هدگیر برای اعمال نیرو به دندانهای بالا و عقب راندن آنها به کار برده میشود.
- هدگیر از یک نوار کشی و سیمی منحنی شکل تشکیل میشود، نوار هدگیر پشت سر بسته میشود و سیم فلزی به دندانهای بالا متصل میشود.
زمانبندی مراجعه به متخصص در طول درمان ارتودنسی
متخصص ارتودنسی با توجه به نیازهای خاص هر بیمار و پیشرفت درمان، از وی میخواهد که در زمانهای مشخص به کلینیک مراجعه کند. اکثر بیماران ارتودنسی باید هر 10 ـ 6 هفته یک بار به کلینیک مراجعه کنند. البته در شرایط خاصی که نیاز به نظارت دقیقتر دارد، برنامهریزی دیگری در نظر گرفته میشود. بیماران جوانتری که از وسایل اصلاحی استفاده نمیکنند، باید با توجه به مشکلات بروز یافته، هر 18 ـ 9 ماه یک بار برای ارزیابی و معاینه به متخصص ارتودنسی مراجعه کنند.
آیا در صورت از دست دادن دندان یا استفاده از روکش و بریج نیز میتوان دندانها را سیمکشی کرد؟
- بله. دندانی که روکش شده یا ترمیم دیگری روی آن انجام شده، نیز دقیقاً مانند بقیه دندانها حرکت میکند، البته به شرطی که ریشه(ها) و بافتهای اطراف آن سالم باشد.
- اگر بیمار دندان از دست داده باشد، ارتودنسی دندانهای باقیمانده را مرتب میکند و دندانپزشک میتواند از روشهای بهتری برای جایگزینی دندان غائب استفاده کند.
- متخصص ارتودنسی میتواند، جای خالی یک یا چند دندان غائب را به طور کامل یا جزئی پر کند و فاصله بین دندانی را ببندد. به این ترتیب هزینههای جایگزینی دندان پس از اتمام ارتودنسی کاهش مییابد یا دیگر نیازی به جایگزینی دندان نخواهد بود.
اگر دندانها نیاز به ترمیم داشته باشد، آیا درمان ترمیمی باید قبل از ارتودنسی انجام شود؟
در چنین مواردی متخصص ارتودنسی با دندانپزشک مشورت میکند تا در صورت لازم درمان ترمیمی قبل از ارتودنسی انجام شود. اگر زیبایی دلیل اصلی ترمیم دندان یا جایگذاری ترمیم باشد، میتوان انجام آن را به بعد از ارتودنسی موکول کرد. اما چنانچه ترمیمهای قبلی مشکل داشته باشد، دندان پوسیده باشد یا دچار نقصهای مهمی مانند شکستگی باشد، درمان ترمیمی مقدم بر ارتودنسی خواهد بود. اگر نیاز به روکش یا دندان مصنوعی باشد، میتوان در طول درمان از ترمیم موقت استفاده کرد و ترمیم نهایی و دائمی را در انتهای درمان ارتودنسی جایگذاری کرد. به این ترتیب اطمینان حاصل میشود که ترمیم دائمی هماهنگی کامل با دندانهای مرتب شده مجاور دارد.
بهترین زمان برای سفید کردن دندانها
- بلیچینگ دندانها درمانی زیبایی است که با هدف سفید و درخشان کردن دندانها انجام میشود.
- اگر قصد انجام ارتودنسی دارید، بهتر است سفید کردن دندانها را به بعد از اتمام ارتودنسی موکول کنید.
- ارتودنسی موقعیت دندانها را اصلاح میکند. بخشهایی از سطوح دندانها را نمیتوان قبل از ارتودنسی سفید کرد، چون دندانهای چرخیده و کج یا روی هم قرار گرفته دیده نمیشود و قابل سفید کردن نیست. اما این دندانها پس از ارتودنسی ردیف و مرتب میشود و رنگ آنها با بقیه دندانها تفاوت خواهد داشت.
- همچنین شایان ذکر است که ماندگاری اثر بلیچینگ مشخص نیست، سفید کردن دندانها دائمی نیست و باید هر چند وقت یک بار تکرار شود.
کشیدن دندان (دائمی یا شیری) در طول درمان ارتودنسی
چنانچه کشیدن دندان(ها) برای مرتب شدن بقیه دندانها لازم باشد، این عمل توسط دندانپزشک عمومی انجام خواهد شد.
کشیدن سریالی چیست؟
کشیدن متوالی یا سریالی اقدامی پیشگیرانه و جلوگیری کننده است. در این اقدام اگر فضای کافی در فک برای رشد دندانها وجود نداشته باشد، دندانهای شیری کشیده میشود. به این ترتیب فضای لازم برای رویش دندانهای دائمی ایجاد میشود و دیگر دندانهای دائمی به دلیل نبود فضای کافی، کج و نامرتب نمیشود. البته اگر دندان دائمی در جای مناسب درنیاید، کشیدن دندانها ضرورت استفاده از بریس و دیگر وسایل اصلاحی ارتودنسی را از بین نخواهد برد.
کشیدن دندان دائمی در درمان ارتودنسی
ضرورت کشیدن دندان دائمی در درمان ارتودنسی با توجه به عاملهای متعددی تعیین میشود. متداولترین دلیل برای کشیدن یک دندان دائمی سالم نبود فضای کافی در فک است و اگر مشخص شود که پس از کشیدن دندان فضای لازم برای مرتب کردن بقیه دندانها به دست میآید، دندان به ناچار کشیده میشود. البته امروزه متخصصین ارتودنسی از تکنیکها و پروتکلهایی استفاده میکنند که ضرورت کشیدن دندان را نسبت به گذشته به شدت کاهش داده است. در شرایط زیر یک یا چند دندان دائمی کشیده میشود:
- آسیب دیدگی شدیدی که حفظ دندان را غیرممکن میکند.
- چنانچه بیمار توانایی پرداخت هزینه ترمیمهای گرانقیمت را برای حفظ دندان آسیب دیده نداشته باشد.
- بیمار دندانهای دائمی دیگری را نیز از دست داده باشد و کشیدن دندان برای بازیابی تقارن در فک لازم باشد.
- بافتهای نگهدارنده (لثه و استخوان) آنقدر ضعیف شده باشد که نتواند دندان(ها) را نگه دارد.
- تاج یا ریشه(ها) دندان بدشکل، بسیار کوچک یا بسیار بزرگ باشد.
- جراحی فک ضرورت داشته باشد.
ضرورت جراحی فک
جراحی فک زمانی انجام میشود که اندازه دو فک تفاوت چشمگیری با هم داشته باشد. در بعضی موارد جراحی برای دستیابی به ارتباطی قابل قبول بین فکهایی لازم است که عدم تناسب قابل توجهی با هم دارند. در شرایط دیگر میتوان تفاوت متوسط بین دو فک را با حرکت دادن دندانها به روش ارتودنسی جبران کرد تا دیگر نیازی به انجام جراحی نباشد. بهترین شیوه درمان صرفاً پس از ارزیابی و مشاوره ارتودنسی مشخص میشود و متخصص مزایای هر روش را به طور کامل برای بیمار توضیح میدهد.
آیا درمان ارتودنسی درد دارد؟
درمان ارتودنسی تا امروزه پیشرفتهای چشمگیری داشته است. بهطورکلی، سیمکشیها برای چند روز اول موجب حساس شدن و ناراحتی دندانهایتان میشوند، اما دردناک نیست. این احساس آزردگی را میتوان با استفاده از داروهای مسکن و کاهشدهندهی درد برطرف کرد. سیمکشیهای امروزی راحتتر هستند و در آنها از تکنولوژی استفاده میشود که این ناراحتی را کاهش میدهد.
آیا پس از قرار گرفتن بریس روی دندانها میتوان در محل کار یا تحصیل حاضر شد؟
مسلماً! ناراحتی اولیه پس از قرارگیری بریس جزئی است و مشکلی را برای انجام فعالیتهای روزمره ایجاد نمیکند.
آیا سیمکشی دندانها بر شیوه انجام فعالیتهای روزمره اثر میگذارد؟
مدتی طول میکشد تا به بریس عادت کنید و در این مدت دندانها حساستر است، اما پس از آن میتوانید کارها را به روال سابق انجام دهید.
آیا تجهیزات ارتودنسی من باعث اختلال در فعالیتهای فوقبرنامه من مانند ورزش، نواختن ساز یا آواز خواندن خواهد شد؟
سیمکشیهای دندان مانع انجام فعالیتهای فوقبرنامهتان نخواهد شد. هرگاه سیمکشیها در دهان شما قرار گرفتند، اگر سازی مینوازید یا در ورزشهای ضربهای فعالیت دارید، ممکن است لازم باشد تنظیماتی را برای آنها انجام دهید. درصورتیکه ورزشهای ضربهای بازی میکنید، توصیه میشود ازمحافظهای دهانی استفاده کنید.
آیا هنوز باید به دندانپزشک عمومی خود مراجعه کنیم؟
بله. سیمکشیها باعث پوسیدگی دندان، کم شدن کلسیم دندان، لکه دندان یا بیماریهای لثه نمیشوند. اگرچه، درصورتیکه بهطور منظم تمیز نشوند، میتوانند در انباشته شدن ذرات غذا و پلاک دندان نقش داشته باشند. پوسیدگیها و لکههایی از کم شدن کلسیم دندان به دلیل باکتریهای موجود در پلاک روی دندان بروز میکنند. برای تمیزی کامل دندانهایتان و نیز جلوگیری از لکههای دندانی یا بیماریهای لثه، توصیه میشود که بهطور منظم جهت تمیز کردن دندانهایتان به یک دندانپزشک عمومی مراجعه کنید.
طول درمان ارتودنسی چقدر است؟
مدت زمان درمان ارتودنسی به عاملهای زیر بستگی دارد:
- سن بیمار
- سالهای باقیمانده از رشد
- پیچیدگی مشکل
- همکاری بیمار در طول درمان
درمان ارتودنسی معمولاً 30 ـ 12 ماه و به طور متوسط 22 ـ 20 ماه طول میکشد. چنانچه متخصص ارتودنسی از تکنولوژیهای جدیدتر برای درمان استفاده کند، طول درمان 6 ـ 4 ماه کاهش خواهد یافت. به کمک روشهای جدید میتوان درمان ارتودنسی را ظرف 18 ـ 15 ماه یا حتی کمتر به اتمام رساند. متخصص ارتودنسی میتواند طول درمان را با انجام یک معاینه دقیق برآورد کند.
در صورت بروز مشکل اورژانسی، چه کاری باید انجام بدهم؟
فوریتها یا مشکلات اورژانسی که نیاز به بررسی و اقدام فوری دارند، چندان در ارتودنسی پیش نمیآیند. متخصص پس از قرار دادن وسیله ارتودنسی در دهان، اقدامات لازم در صورت بروز مشکل را به بیمار اطلاع میدهد تا وی بتواند مشکل خود را موقتاً حل کند و بخش اعظم ناراحتی تا مراجعه به کلینیک کاهش یابد. اگر تجهیزات ارتودنسی (بریس یا وسایل دیگر) باعث درد یا ناراحتی شدید شود یا بشکند، باید با متخصص ارتودنسی تماس بگیرید.
درمان ارتودنسی محدود یا توافقی چیست؟
اهداف یا اصلاحات حاصل از درمان توافقی متفاوت با درمانهای موفق جهانی و جامع است. در واقع بیمار و متخصص ارتودنسی توافق میکنند که بعضی اصلاحات، حتی در صورت امکانپذیر بودن، انجام نشود. دلایلی که بیمار را ترغیب به انجام درمان محدود میکند، عبارت است از:
- کاهش پیچیدگی و طول درمان
- کاهش هزینه درمان
- اجتناب از بخشهایی از طرح درمان مانند جراحی، کشیدن دندان، جایگزینی دندان غائب و …
- همکاری نکردن یا اجتناب از استفاده از بعضی تجهیزات ارتودنسی
گاهی اوقات بیمار و متخصص اصلاح خاصی را مد نظر دارند و از باقی موارد تکمیلی صرف نظر میکنند. آن درمان محدودی قابل قبول است که بیمار را از مزایای مشخص و چشمگیری برخوردار کند. مزیت اصلی درمان محدود خلق لبخندی زیبا است که غالباً انگیزه اصلی بیمار از انجام درمان است، اما نقصهای عملکردی همچنان پابرجا خواهد بود. چنین درمانی شاید برای بیماران جالب باشد، اما معایب و نقاط ضعف متعددی دارد.
فاز نگهدارنده ارتودنسی چیست؟
به مرحله پس از برداشتن وسایل اصلاحی (بریس یا تجهیزات دیگر) فاز نگهدارنده گفته میشود که در آن اقدامات خاصی برای حفظ نتیجهی ارتودنسی به اجرا درآورده میشود. طول این مرحله یک تا چند سال است و طی آن از وسایل ثابت یا متحرکی، به نام ریتینر یا نگهدارنده، برای ثابت نگه داشتن دندانها در موقعیت جدید استفاده میشود.
آیا بعد از برداشتن سیمکشیها، از نگهدارندهها (ریتینر) استفاده خواهید کرد؟
پاسخ این سؤال تقریباً همیشه، بله است. اگر از نگهدارندهی ارتودنسی استفاده نکنید، دندانهایتان ممکن است سریعاً از حالت جدید خود خارج شوند و درنتیجه همهی تلاشها و کارهای انجامشده برای درمان بینتیجه خواهد بود. نگهدارندههای ارتودنسی یا ریتینر به شما کمک میکند تا لبخند زیبایی خود را برای همیشه حفظ کنید.
هزینه درمان ارتودنسی چقدر است؟
قبل از معاینه بیمار و تهیه طرح درمانی دقیق، مشکل بتوان هزینه درمان ارتودنسی را اعلام کرد. متخصص ارتودنسی هزینه درمان را در جلسه مشاوره برآورد میکند و شیوه پرداخت اقساطی هزینه را تعیین مینماید.
آیا میتوان حین درمان ارتودنسی سیگار کشید؟
سیگار کشیدن میتواند تأثیر بسزایی روی درمان ارتودنسی داشته باشد و اگر از درمان ارتودنسی نامرئی با بریسهای اینویزیلاین استفاده میکنید، سیگار کشیدن میتواند بهطور بسیار بدی باعث تغییر رنگ بریسها (ردیف کنندهها) شود. سیگار کشیدن سبب منقبض شدن رگهای خونی در لثهها، استخوانها و لیگمانهای لثهای میشود. همچنین خطر ابتلا به تحلیل استخوان و بیماریهای لثه را افزایش خواهد داد.
سیمکشیها چه مشکلاتی را در حین جویدن غذا یا صحبت کردن به وجود میآورند؟
در چند روز اول، احساس ناراحتی کاملاً نرمال است، اما با گذشت زمان به آنها عادت میکنید. در مواردی خاص، به خاطر اتصال نادرست یا به خاطر موقعیت براکتها، این ناراحتی بیشتر میشود که باید فوراً برای معاینه به متخصص خود مراجعه کنید. در مورد بریسهای لینگوال که در پشت دندانها متصل میشوند، باید زبان خود را کنترل کنید یا تماس مداوم زبان با سیم میتواند موجب آزار یا آسیب شود.
در صورت از دست دادن دندان، آیا باید برای ایمپلنت یا سیمکشی دندان اقدام کنم؟
یک ایمپلنت دندانی، در استخوان فک قرار میگیرد و نمیتواند حرکت کند یا جابهجا شود. درنتیجهی از دست رفتن یکدندان یا وجود فاصلهای در بین دندانها، دندانهای مجاور ممکن است شروع به حرکت کردن از موقعیت خود کنند و فضای کافی برای ایمپلنت دندان باقی نماند. در این شرایط، لازم است ابتدا یک درمان ارتودنسی توسط یک متخصص ارتودنسی انجام شود تا دندانها بهجای مناسب خود حرکت کنند و سپس ایمپلنت دندانی انجام بگیرد. اگر لازم باشد که درمان ارتودنسی فقط برای دندانهای جلویی انجام بگیرد، انجام ایمپلنت دندان برای قسمت عقب فک بهتر خواهد بود. در اکثر موارد، دندانپزشک ابتدا درمان ارتودنسی را توصیه میکند و بعد از آن ایمپلنت دندان را.
چطور میتوانم از پوسیدگی یا ایجاد لکههای سفید روی دندانهایم جلوگیری کنم؟
مسواک زدن دندانها پس از صفر هر وعده غذایی و حداقل یک بار در روز نخ کشیدن دندانها را فراموش نکنید. سعی کنید حین ارتودنسی از خوردن غذاهای حاوی قند فراوان خودداری کنید، چون قند رشد باکتریها را در دهان افزایش میدهد، در نتیجه پلاک بیشتری تشکیل میشود و خطر پوسیدگی دندان افزایش مییابد. حتماً از خمیردندان حاوی فلوراید استفاده کنید و از دندانپزشک معالج خود یا متخصص ارتودنسی درباره مصرف دهانشویه فلوراید راهنمایی بخواهید. به این ترتیب شاهد پوسیدگی دندانهای خود نخواهید بود.