دندان یک ساختار محکم و مقاوم است که بر روی فک بالا و پایین در دهان رشد می‌کند. دندانها برای گرفتن و جویدن غذا و گاهی اوقات برای دفاع و سایر کاربردهای احتمالی توسط انسان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. یک دندان معمولاً از یک تاج و یک یا چند ریشه تشکیل می‌شود. تاج دندان بخش عملیاتی دندان است که در ناحیه بالای لثه قابل مشاهده می‌باشد. ریشه دندان بخش غیر قابل مشاهده دندان است که دندان را در محل نگه داشته و به استخوان فک متصل می‌کند. ریشه دندان از طریق یک رباط فیبری به نام رباط یا غشای پریودنتال به فک متصل است. بخش میانی ریشه دندان توسط بافت غیر استخوانی لثه در بر گرفته شده است. لثه یک ناحیه خاص تشکیل شده از بافت پیوندی است که در طول فک و آرواره امتداد پیدا می‌کند.
انواع دندانها
یک انسان به‌طور عادی 20 دندان شیری دارد که چهار عدد آن‌ها دندان‌های قدامی، دو عدد آن‌ها دندان نیش، و چهار عدد آن‌ها دندان آسیابی هستند و این ترکیب بر روی هر دوی فک‌های بالا و پایین قابل مشاهده است. در ادامه دندان‌های شیری آسیابی یا دندان آسیاب کودک با دندان‌های دائم آسیابی کوچک جایگزین می‌شوند. همچنین 12 عدد از دندان‌های آسیاب دائمی پس از افتادن دندان‌های شیری جدید بوده و جایگزین هیچ یک از دندان‌های شیری نمی‌شوند. به این ترتیب انسان‌ها در دهان خود 32 دندان دائمی در زمان بزرگ‌سالی خواهند داشت. در حقیقت دندان‌های دائم از چهار دندان قدامی، دو دندان نیش، چهار دندان آسیاب کوچک، و شش دندان آسیابی بر روی هر فک تشکیل می‌شود.
دندان‌های قدامی در عمل دندان‌هایی هستند که در جلوی دهان رشد کرده و وضعیت آن‌ها برای قطع کردن، پاره کردن، گاز گرفتن و نگه داشتن مناسب است. به این ترتیب بخش رویی این دندانها پهن و نازک بوده و برای انجام فعالیت‌های ذکر شده فوق مناسب می‌باشد. علاوه بر این، دندان‌های قدامی روی فک بالا دارای قابلیت لمس هستند که از این طریق می‌توان از آن‌ها برای شناسایی اجسام وارد شده به دهان در هنگام گاز زدن استفاده کرد.
پس از دندان‌های قدامی در هر دو طرف فک یک دندان نیش قرار دارد. این دندان معمولاً سر نوک تیز و میخ مانند دارد. مشابه دندان‌های قدامی، از این دندانها نیز برای پاره کردن و قطع کردن اجسام و مواد غذایی در دهان استفاده می‌گردد.
دندان‌های آسیاب کوچک و دندان‌های آسیاب دارای تعدادی برآمدگی و فرورفتگی خاص هستند که از آن‌ها برای خرد کردن ذرات و مواد غذایی استفاده می‌شود. پشت هر یک از دندان‌های نیش دو دندان آسیاب کوچک وجود دارد که هر دوی آن‌ها می‌توانند نقش موثر در قطع کردن و خرد کردن مواد غذایی داشته باشند. هر یک از این دندانها دارای دو دندانه یا برآمدگی مشخص هستند. از طرف دیگر، دندان‌های آسیاب عمده‌ترین نقش را برای خرد کردن و له کردن مواد غذایی در دهان بر عهده داشته و در انتهای دهان قرار گرفته‌اند. در عمل هر یک از این دندانها چهار یا پنج برآمدگی دارند.
توجه داشته باشید سومین دندان آسیاب از نظر اندازه، تعداد ریشه، الگوی برآمدگی‌ها، و نحوه رشد در بین انسان‌ها وضعیت متفاوت دارد. همچنین تعداد ریشه‌های هر یک از انواع دندانها از یک ریشه برای دندان‌های پیشین یا قدامی، دندان‌های نیش، و دندان‌های آسیاب کوچک تا دو یا سه ریشه برای دندان‌های آسیاب بزرگ، می‌تواند متفاوت باشد.
بخش‌های مختلف دندان
سطح مقطع عرضی دندان در تصویر زیر نشان داده شده است.
تاج، ریشه و گردن
دندان دارای دو بخش کالبدشناختی تاج و ریشه است. تاج به بخش بالایی دندان گفته می‌شود که در دهان مشخص است و بالای لثه قرار دارد. مینا روی تاج را می‌پوشاند و از لایه زیری یعنی عاج محافظت می‌کند.
ریشه دندان از خط لثه پایین می‌رود و وارد استخوان‌های فک بالا یا پایین می‌شود. این ریشه است که دندان را در دهان نگه می‌دارد.
گردن یا طوق دندان بخش جدا کننده دندان در خط لثه است که تاج و ریشه در آنجا به هم می‌رسند.
مینا: تاج هر دندان با مینا پوشیده می‌شود. مینا سخت‌ترین ماده در تمام بدن است که حتی از استخوان نیز محکم‌تر است. مینا وظیفه حفاظت از عاج را به عهده دارد. مینا تنها بافتی است که هیچ سلول زنده‌ای در آن وجود ندارد و چون زنده نیست، نمی‌تواند پس از پوسیدگی یا آسیب دیدگی خود را ترمیم کند.
لثه: لثه بافت صورتی رنگ نرمی است که از استخوان (لثوی) فک و ریشه‌های دندان محافظت می‌کند و گردن (طوق) هر دندان را می‌پوشاند.
عاج: عاج بخش اصلی هر دندان را تشکیل می‌دهد و تقریباً در تمام طول دندان وجود دارد. عاج حساس است و در قسمت تاج با مینا و در قسمت ریشه با سمنتوم محافظت می‌شود.
اتاق پالپ: اتاق پالپ داخلی‌ترین بخش دندان است که زیر عاج قرار دارد و از تاج تا نوک ریشه کشیده شده است. اتاق پالپ مغز (پالپ) دندان را دربرمی‌گیرد که از بافت نرم تشکیل شده است.
سمنتوم: سمنتوم لایه‌ی بافتی سختی است که ریشه دندان را می‌پوشاند.
کانال ریشه/ کانال پالپ: کانال ریشه یا کانال پالپ فضای بازی در داخل ریشه است که ادامه پالپ کشیده شده از اتاق پالپ را دربرمی‌گیرد. عصب‌ها و رگ‌های خونی مربوط به بافت بیرونی اطراف از راه کانال ریشه وارد پالپ می‌شود.
رباط پریودنتال: گروهی از فیبرهای بافتی پیوندی رباط پریودنتال را تشکیل می‌دهد.
کانال فرعی: کانال‌های فرعی، کانال‌های کوچکتری هستند که از کانال اصلی ریشه منشعب می‌شوند و در داخل عاج تا رباط پریودنتال امتداد دارند.
استخوان لثوی: استخوان لثوی استخوان فکی است که در اطراف ریشه قرار دارد و آن را نگه می‌دارد. این استخوان از حفره‌های دندانی تشکیل می‌شود که ریشه‌های دندان داخل آن جای دارد.
مشکلات دندانها
مشکلاتی که ممکن است به صورت معمول برای دندانها ایجاد شود به شرح زیر هستند:
کرم‌خوردگی: باکتری‌های موجود در دهان در صورتی که با مسواک زدن و قرار گرفتن در معرض بزاق دهان از بین نروند، در عمل می‌توانند به مینا و نیز ساختارهای عمیق‌تر دندان آسیب وارد کنند. اکثر موارد کرم‌خوردگی در دندان‌های آسیابی بزرگ و دندان‌های آسیابی کوچک مشاهده می‌شود.
پوسیدگی دندان: این اصطلاح در اکثر مواقع برای تشریح بیماری‌های دندان استفاده شده و شامل کرم‌خوردگی و تحلیل رفتن دندان است.
آبسه و عفونت دندان: نشان دهنده التهاب ساختارهای عمیق‌تر دندان (رباط پریودنتال، استخوان فک، و سمنتوم) است. در اکثر مواقع مراقبت نامناسب و غیرکافی از بهداشت دهان و دندان علت ایجاد این مشکل می‌باشد.
بیماری‌های لثه: التهاب بخش سطحی لثه‌ها با ابتلا به بیماری‌های لثه ارتباط دارد. تشکیل پلاک و جرم در دهان می‌تواند از دلایل اصلی ابتلا به بیماری‌های لثه باشد.
پلاک: یک لایه ضخیم و بی‌رنگ از باکتری بر روی دندان است. پلاک در شرایط عادی پس از مصرف مواد غذایی شیرین به سرعت بر روی دندان تشکیل شده، اما امکان پاک کردن آن به سادگی با استفاده از روش‌های مناسب وجود دارد.
دندان قروچه (سایش دندانها به یکدیگر): استرس، تشویش، یا مشکلات خواب می‌توانند باعث دندان قروچه شوند. این مشکل در اکثر مواقع در هنگام خواب مشاهده می‌شود. به این ترتیب سردرد یا ناراحتی و درد در ناحیه فک هنگام بیدار شدن از خواب از علائم رایج دندان قروچه هستند.
حساسیت دندان: هنگامی که یک یا چند دندان به دمای گرم یا سرد حساس شوند، این شرایط به معنی قرار گرفته عاج دندان در معرض محیط خارجی است.